ՀՀ ԱՆ քրեակատարողական հիմնարկներում և մարմիններում հասարակական վերահսկողություն իրականացնող հասարակական դիտորդների խումբը բազմաթիվ ահազանգեր է ստանում հատկապես ցմահ ազատազրկման դատապարտված անձանցից, որ մեկուսացվածության առավել ցածր աստիճան ունեցող ուղղիչ հիմնարկ տեղափոխելու վերաբերյալ ՀՀ ԱՆ քրեակատարողական ծառայության տեղաբաշխման հանձնաժողովի որոշումները դատախազության կողմից կասեցվում են և միջնորդություն է ներկայացվում՝ հարցը կրկին քննարկելու համար։
«Դատախազության մասին» ՀՀ օրենքի 28-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ դատախազը հսկողություն է իրականացնում պատիժների և հարկադրանքի այլ միջոցների կիրառման օրինականության նկատմամբ։ Նույն հոդվածի 4-րդ մասի 3-րդ կետի 1-ին նախադասության համաձայն՝ իր լիազորություններն իրականացնելիս դատախազն իրավունք ունի ստուգելու Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության քրեակատարողական ծառայության մարմինների, դրանց կազմում գործող ստորաբաժանումների, ինչպես նաև պատիժները և հարկադրանքի այլ միջոցներ կիրառող մարմինների վարչակազմերի պատիժները և հարկադրանքի այլ միջոցների կիրառմանը վերաբերող այն իրավական ակտերի համապատասխանությունը գործող օրենսդրությանը, որոնք վերաբերում են պատժի կամ հարկադրանքի այլ միջոցների ենթարկված անձի հիմնական իրավունքներին, պատժի կրման կամ հարկադրանքի այլ միջոցների կիրառման՝ օրենքով սահմանված կարգին, հիմքերին ու պայմաններին: Նույն կետի 2-րդ նախադասության համաձայն՝ օրենսդրությանը հակասող ակտ հայտնաբերելիս դատախազը միջնորդում է վերանայել այն, իսկ այն դեպքերում, երբ դատախազի կարծիքով հապաղումը կարող է հանգեցնել ծանր հետևանքների, դատախազն իրավունք ունի կասեցնելու այդ ակտի գործողությունը և այն վերանայելու միջնորդագիր ներկայացնելու ակտն ընդունած մարմին կամ ակտը վերացնելու միջնորդագիր է ներկայացնում ակտն ընդունած մարմնի համապատասխան վերադաս մարմին կամ պաշտոնատար անձին։
Խմբի ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ դատախազությունը` բացի ակտի վերանայման միջնորդություն ներկայացնելուց, համատարած կասեցնում է այդ ակտերի գործողությունը՝ առանց պատշաճ հիմնավորման, որ հապաղումը կարող է հանգեցնել ծանր հետևանքների։ Նույնիսկ եթե ընդունենք, որ դատախազությունն ունի բողոքարկելու իրավունք, ապա տվյալ դեպքում օրենսդրորեն հստակեցված չեն ժամկետները, երբ դատախազությունը կարող է ներկայացնել համապատասխան միջնորդություն։ Տեսականորեն այդ ժամկետը կարող է լինել և մեկ ամիս, և վեց ամիս, և նույնիսկ տարիներ։
Գործնականում Դիտորդների խումբն առնչվել է նման դեպքերի, որ դատախազի որոշումը կայացվել է ավելի քան 6 ամիս անց, ուստի գտնում է, որ ժամկետային առումով կանոնակարգում չնախատեսելը հակասում է ՀՀ Սահմանադրության 79-րդ հոդվածով ամրագրված որոշակիության սկզբունքին և չի ապահովում նորմի կանխատեսելիությանը ներկայացվող պահանջները։
Սահմանադրական դատարանն իր մի շարք որոշումներում անդրադարձել է իրավական որոշակիության սահմանադրական պահանջների բովանդակությանը՝ արձանագրելով, մասնավորապես, ներքոնշյալը.
ա) իրավական պետության կարևորագույն հատկանիշներից է իրավունքի գերակայությունը, որի ապահովման գլխավոր պահանջներից են իրավական որոշակիության սկզբունքը, իրավահարաբերությունների կարգավորումը՝ բացառապես այնպիսի օրենքներով, որոնք համապատասխանում են որակական որոշակի հատկանիշների` հստակ են,կանխատեսելի, մատչելի (03.05.2016թ. ՍԴՈ-1270),
բ) օրենքը պետք է համապատասխանի նաև Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի մի շարք վճիռներում արտահայտված այն իրավական դիրքորոշմանը՝ համաձայն որի որևէ իրավական նորմ չի կարող համարվել «օրենք», եթե այն չի համապատասխանում իրավական որոշակիության (...) սկզբունքին, այսինքն`ձևակերպված չէ բավարար աստիճանի հստակությամբ, որը թույլ տա քաղաքացուն դրա հետ համատեղելու իր վարքագիծը (18.04.2006թ. ՍԴՈ-630),
գ) իրավական պետության սկզբունքը, ի թիվս այլոց, պահանջում է նաև իրավական օրենքի առկայություն:
Վերջինս պետք է լինի բավականաչափ մատչելի՝ իրավունքի սուբյեկտները պետք է համապատասխան հանգամանքներում հնարավորություն ունենան կողմնորոշվելու, թե տվյալ դեպքում ինչ իրավական նորմեր են կիրառվում: Նորմը չի կարող համարվել «օրենք», եթե այն ձևակերպված չէ բավարար ճշգրտությամբ, որը թույլ կտա իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց դրան համապատասխանեցնել իրենց վարքագիծը. նրանք պետք է հնարավորություն ունենան կանխատեսելու այն հետևանքները, որոնք կարող է առաջացնել տվյալ գործողությունը(13.05.2008թ. ՍԴՈ-753),
դ) իրավական որոշակիության ապահովման տեսանկյունից օրենսդրության մեջ օգտագործվող հասկացությունները պետք է լինեն հստակ, որոշակի և չհանգեցնեն տարաբնույթ մեկնաբանությունների կամ շփոթության (02.12.2014թ. ՍԴՈ-1176),
ե) իրավական որոշակիությունը նաև իրավական անվտանգության կարևոր բաղադրիչ է, որով, ի թիվս այլնի,ապահովվում է նաև վստահությունը՝ հանրային իշխանության և դրա հաստատությունների նկատմամբ: Իրավական պետությունում բացառապես որոշակի` կանխատեսելի, հստակ և բոլորի համար մատչելի օրենսդրական կարգավորումների միջոցով պետք է երաշխավորվի առկա իրավակարգի հետագա գոյության նկատմամբ վստահության պաշտպանությունը (18.11.2019թ. ՍԴՈ-1488),
զ) իրավունքի գերակայության սկզբունքի որդեգրման շրջանակներում օրենքում ամրագրված իրավակարգավորումները պետք է անձի համար կանխատեսելի դարձնեն իր իրավաչափ ակնկալիքները։ Բացի դրանից, իրավական որոշակիության սկզբունքը, լինելով իրավական պետության հիմնարար սկզբունքներից մեկը, ենթադրում է նաև, որ իրավահարաբերությունների բոլոր սուբյեկտների, այդ թվում՝ իշխանության կրողի գործողությունները պետք է լինեն կանխատեսելի ու իրավաչափ (02.04.2014թ. ՍԴՈ-1142, 09.06.2015թ. ՍԴՈ-1213),
է) իրավական որոշակիության սահմանադրաիրավական սկզբունքի գործողությունը տարածվում է բոլոր օրենքների վրա՝ անկախ այն հանգամանքից, թե վերջիններս ունեն հիմնական իրավունք սահմանափակող, թե հիմնական իրավունքի իրացումը կարգավորող բնույթ (14.03.2017թ. ՍԴՈ-1357),
ը) նույնիսկ իրավական նորմի առավելագույն հստակությամբ ձևակերպման դեպքում դատական մեկնաբանությունը չի բացառվում: Իրավադրույթների պարզաբանման և փոփոխվող հանգամանքներին` զարգացող հասարակական հարաբերություններին դրանց համապատասխանեցման անհրաժեշտությունը միշտ էլ առկա է:
Հետևաբար՝ օրենսդրական կարգավորման որոշակիությունը և ճշգրտությունը չեն կարող բացարձականացվել՝ նույնիսկ ոչ բավարար հստակությունը կարող է լրացվել դատարանի մեկնաբանություններով (03.05.2016թ.ՍԴՈ-1270, 18.11.2019թ. ՍԴՈ-1488):
Նշվածից բացի, դատախազությունը, Տեղաբաշխման հանձնաժողովի որոշումը կասեցնելով, ուղղակի միջամտում է դատապարտյալի իրավունքներին (կասեցումից հետո անձը կրկին տեղափոխվում է մեկուսացվածության առավել բարձր աստիճան ունեցող ուղղիչ հիմնարկ)։ Սակայն սահմաված չէ դատախազության կողմից և դրանից հետո դատապարտյալի իրավունքների շրջանակը, որպեսզի վերջինս հնարավորություն ունենա դատախազության դիրքորոշման վերաբերյալ ներկայացնել իր փաստարկները։
Դիտորդների խումբն ընդգծում է, որ իրենց պնդումն ինքնանպատակ չէ և բխում է ուղիղ ՀՀ Սահմանադրության 50-րդ հոդվածի պահանջից, որը սահմանում է հետևյալը․
Հոդված 50. Պատշաճ վարչարարության իրավունք․
- Յուրաքանչյուր ոք ունի վարչական մարմինների կողմից իրեն առնչվող գործերի անաչառ, արդարացի և ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք:
- Վարչական վարույթի ընթացքում յուրաքանչյուր ոք ունի իրեն վերաբերող բոլոր փաստաթղթերին ծանոթանալու իրավունք, բացառությամբ օրենքով պահպանվող գաղտնիքների:
- Պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք պարտավոր են մինչև անձի համար միջամտող անհատական ակտն ընդունելը լսել նրան, բացառությամբ օրենքով սահմանված դեպքերի:
Դատապարտյալների՝ ՀՀ Սահմանադրության 50-րդ հոդվածով ամրագրված իրավունքները չեն պահպանվում, ուստի Դիտորդների խումբը, վերոգրյալի հիման վրա, ազատությունից զրկված անձանց իրավունքները պաշտպանելու նպատակով առաջարկում է քայլեր ձեռնարկել սույն գրությամբ բարձրացրած խնդիրները լուծելու և իրավակիրառ պրակտիկան փոխելու ուղղությամբ։
ՀՀ արդարադատության նախարարությունից պատասխան գրությամբ հայտնում են, որ իրենց կողմից մշակվել է «Հայաստանի Հանրապետության քրեակատարողական օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» և ««Դատախազության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքում լրացում կատարելու մասին» օրենքների նախագծերի փաթեթը (այսուհետ՝ Փաթեթ), որի վերջնական ընդունման արդյունքում հնարավոր կլինի ամբողջությամբ կարգավորել ՀՀ արդարադատության նախարարության կենտրոնական մարմնում գործող տեղաբաշխման հանձնաժողովի գործունեության կապակցությամբ առկա օրենսդրական և իրավակիրառ խնդիրները:
Հաշվի առնելով Փաթեթի վերաբերյալ շահագրգիռ կողմերի, այդ թվում՝ ՀՀ ԱՆ քրեակատարողական հիմնարկներում և մարմիններում հասարակական վերահսկողություն իրականացնող հասարակական դիտորդների խմբի կողմից ներկայացված կարծիքները՝ Փաթեթը ներկա փուլում լրամշակվում է:
Լրամշակման արդյունքներով Փաթեթը ևս մեկ անգամ կդրվի շրջանառության մեջ և կներկայացվի ՀՀ կառավարության հաստատմանը: